Galopedia

AMBONKA - (staropol.) wózek dwukołowy o wysokiej skrzyni

AMBULANS POCZTOWY – patrz FURGON POCZTOWY - najczęściej resorowany pojazd o nadwoziu w formie zamkniętego pudła, czasem z bokami z brezentu, początkowo służący do przewozu przesyłek między miastami, a w XX wieku do rozwożenia paczek w miastach.

AMERYKAN - (pol.) czterokołowy, lekki pojazd bez budy o kanciastych kształtach, najczęściej z wachlarzem przednim ( fordeklem) nad przednią osią.
 

Ardeny - typowe konie zimnokrwiste, stepaki, rasa utworzona w Belgii i północnej Francji, obecnie materiał do podnoszenia kalibru i masy ciała koni roboczych

rodzaj lassa do łowienia koni w stadzie

futrzane przykrycie na nogi podczas jazdy saniami

uplecione ze słomy siodło, obszyte grubym płótnem, objeźdżania źrebaków

BAROUCHE - (ang.) calèche z kozłem stangreckim, szczególnie popularna w pierwszej połowie XIX w., początkowo pojazd reprezentacyjny, po czym rozpowszechnił się wśród arystokracji jako pojazd rodzinny.

BASQUET, BASKET - (ang.) letni powóz koszykowy

BASTARDA, BASZTARDA - (fr.) kareta dwuosobowa, to samo co diligence lub coupé

Klasyczny bat angielski zbudowany jest z następujących części:
Uchwyt-rączka: długości 20 -25 cm, zazwyczaj owinięta skórą,  na początku i końcu z metalowymi okuciami.  Uchwyt jest tak wyważony, aby nadać odpowiedniej równowagi całej konstrukcji bata.
Biczysko: zrobione z angielskiego ostrokrzewu, czasem tarniny, którego przygotowanie może zabrać wiele lat. Istotne są:pora roku wybrana na zbiór drewna, prostowanie kija, symetryczne rozłożenie rozgałęzień pędów  oraz precyzyjne lakierowanie – to wszystko składa się na sztukę tworzenia batów       najwyższej jakości.
Kabłąk ( ang. „drop”) ukształtowany fiszbiną wieloryba, a współcześnie stosiną gęsiego pióra.

Bicz, rzemień, sznur spleciony z 4-6 pasków końskiej białej skóry. W przeciwieństwie do batów „strzelających”, ten nie powinien spleciony być ani za mocno, ani za luźno. 
Trzaskawka - końcówka bata z kilku rzemyczków
W praktyce używane są dwa rodzaje batów:  do zaprzęgu jedno oraz dwukonnego - posiadający krótki rzemień o długości około 1/3 długości kija oraz  bat do zaprzęgu czterokonnego, który ma dłuższy rzemień - bicz, o całkowitej długości mniej więcej 320 cm. 
Zawijanie  bata czwórkowego
Powodem konieczności zawijania bata jest jego długość bicza - rzemienia. Aby wykonać to  efektywnie, należy okręcić rzemień wokół rączki, zostawiając zwisającą pętlę. Ruch ten jest wykonywany głównie prawą ręką przy wykorzystaniu szybkiego, energicznego zakręcenia nadgarstkiem.  
Poniżej są ilustracje ze starego podręcznika, które przybliżą szczegóły dotyczące techniki zawijania bata.

1. Bat jest umiejscowiony w poprzek ciała osoby powożącej

2. Następnie jest przekładany z lewej strony na prawą 90° od pozycji wyjściowej

3.Potem kierowany jest ku dołowi i na powrót w lewo

a następnie zwoje bliższe są rozwijane lewą ręką i ciągnięte aż do wyprostowania sznura, trzymanego prawą ręką.

składa się z trzcinowego biczyska, na którego końcówce przywiązany jest rzemień z węzełkami zakończony pękawką

 
BAŁAGUŁA - tym mianem określano niegdyś żydowską, długą furę do przewozu ludzi oraz towarów. Zwykle była ona otwarta, czasem tylko zadaszona brezentem, z szeregiem siedzisk. Pojazd to był bardzo powolny, ale za to  tani. Dlatego utarło się  nazywać dawniej "bałagułą" nie tylko furmana lub właściciela fury, ale każdego powolnego safandułę.
Wozy bałaguł były bardzo zróżnicowane. Element charakterystyczny stanowił „napęd na cztery koła”, tzn. zewnętrzne konie orczykowe ( w czterokonnym zaprzęgu w poręcz) poprzez przyczepione do tylnej osi postronki tzw. odosy ciągnęły wóz za tylne koła, natomiast konie dyszlowe dawały „przedni napęd”. Ułatwiało to poruszanie się po bezdrożach.
Z czasem mianem bałagułów zaczęto nazywać także ówczesną,  imprezująca szlachecką młodzież. Pisano np. tak: "Bałagulizm była to po prostu swawolna, rozpasana, młodzieńcza, szalona, ochrzczona imieniem stowarzyszenia swawola wyrodzona z próżniactwa, braku zasad i dobrego wychowania. (...) Na jarmarkach berdyczowskich bałaguli królowali, stolicą ich był Berdyczów"(...) pojawili się młodzi ludzie, którzy swym stylem życia również budzili wielkie zgorszenie, ale bałaguły, bo o nich mowa, nie mieli przynajmniej na swym sumieniu życia niewinnych osób. Szeregi bałagułów zasilała młódź szlachecka, która nie uznawała żadnych praw i konwenansów, można było ich spotkać w XIX wieku na Podolu, na terenie dzisiejszej Ukrainy. (...)  Bałaguła to w sensie przenośnym zawadiaka, hulaka, koniarz czy też bałamuta. Uznawano ich za maniaków, których życiem były konie. (...) Początkowo ubierali się w skórzane spodnie, ich głowy zdobiła czerwona czapka na bakier, przez plecy była przewieszona nahajka. Przypuszczalnie ich wymysłem była "skóra", jak potocznie dziś się mówi na skórzane kurtki. (...) Zarośnięte twarze i fryzury układane na wietrze dopełniały ich szalonego wyglądu. (...) Tak czy inaczej, daleko im było do jakichkolwiek kanonów elegancji. (...) Dla jednych byli łajdakami, innych pociągał i fascynował ich romantyczny tryb życia." A szalone pijatyki i dzikie rajdy konne pozostają  w sprzeczności z powolnymi prymitywnymi transportowymi bałagułami.
 
 

charakterystyczny dla wschodnich rubieży przedwojennej Polski styl zaprzęgu, szczególnie popularny wśród młodzieży szlacheckiej. Były to jedyne na naszych terenach  zaprzęgi z "napędem na cztery koła". Charakterystyczne dla tego stylu stanowiło zaprzęganie czterech koni w poręcz, czyli obok siebie. Zewnętrzne konie ciągnęły za tylną oś za pomocą posmyków, dyszlowa para ciągnęła przednią oś. Preferowano konie odmastne, czyli różnej maści. Wyróżnikiem bałaguł były także dzwonki o różnej głośności i konstrukcji, do których należały bałobony, kałatały i szeptuny. Bałagułę wpierw było słychać, potem widać.

BERLINA – luksusowy pojazd podróżny karety o konstrukcji rozworowej  o nadwoziu krytym i przeszklonym z dwoma podwójnymi siedzeniami naprzeciwko siebie. W XIX w nazwa określająca karetę zawieszoną na pasach pomiędzy dwoma drągami.
 

Kapelusz z dwoma rogami, pieróg; wykonany z czarnego filcu. Bicorne paradny był przyozdabiany strusimi piórami i galonem

 Bombardier - stopień w artylerii, w tym także artylerii konnej, odpowiednik starszego szeregowca. 

BREK, BRAEK (ang.) typ wielokonnego, czterokołowego, odkrytego pojazdu z ławkami umieszczonymi wzdłuż, czasem w poprzek pojazdu. Charakterystyczny dla breka jest duży, wysoko umieszczony nad przednią osią kozioł i doczepiona do niego solidna, także wysoka skrzynia.  Używany w charakterze sportowym lub spacerowym w stylu angielskim. Nazwa pochodzi od wózka do zajeżdżania koni ( przyzwyczajania do ciągnięcia wozu).
Istnieje kilka odmian tego typu pojazdu, np. skeleton brek, roof seat braek ( szaraban), body braek, cavalier braek, shooting break. Jak widać wiele nazw angielskich nie ma swoich odpowiedników polskich.

BROŻEK - (pol.) rodzaj karety nieoszklonej w XVI-XVII w. w Polsce i w Europie,bogato zdobiony, paradny pojazdu o otwartej, prostopadłościennej skrzyni, nakrytej czterospadowym baldachimem, wspartym na słupach. Powstał w oparciu o konstrukcję innego pojazdu, tzw. kolebki. Brożki posiadały na bokach - malowidła, złocenia, płaskorzeźby itp. elementy. Był to pojazd niezbyt wielki, jego wnętrze przeznaczono dla 2 osób. Dla zwiększenia liczby pasażerów stworzono "dodatkowe miejsca w drzwiach na progu pojazdu, które stanowiły jakby ogromną kieszeń zamiast drzwiczek. Otwierało się ją również w sposób osobliwy, zdejmując górną, sztywną część z zaczepów i odkładając na ziemię, na której rozpościerano pod spód chodnik lub kobierzec. Wnętrze takiej kieszeni z reguły obijano aksamitem lub też welurem. Po otwarciu wyglądało ono jak płaska poduszka z małym dywanikiem. Z pewnością osoby, które spotkała przyjemność siedzenia w tym miejscu, czuły nie lada komfort."

 
 BRYCZKA - (pol.) typowo polski, wiejski pojazd czterokołowy, odkryty, resorowany, lekki o prostej skrzyni i dwóch siedzeniach. Bardzo dużo odmian. Zaprzęg jedno lub dwukonny w uprzęży szorowej.

Nazwa Bryczka rozpowszechniła się w Europie w 1 poł. XIX w. pod nazwą "Britchka", "Britzschka" jako pojazd podróżny z budą i fartuchami, dalece odmiennie wyglądający od polskiej bryczki

BRYKA - (pol.) wóz podróżny kryty płótnem, znany w Polsce w XVI-XIX w., zwłaszcza na terenach wschodnich

BRYKA MYŚLIWSKA – ( niem. JAGDWAGEN)  zob. POLOWIEC duża, czterokołowa, sześcioosobowa bryka o charakterystycznym kanciastym nadwoziu, rozpowszechniona w Niemczech i Prusach, z drabinką z tyłu do transportu upolowanej zwierzyny.
 

BUGGY - (ang.) Pochodzenie tego określenia nie jest znane. Po raz pierwszy termin pojawił się w publikacji p.t. "Treatise on Carriages" wydanej w Londynie w 1796 roku przez Williama Feltona i odnosił się do czterokołowego lekkiego faetona z siedzeniem tylko dla jednej osoby. Od tego czasu charakter pojazdu znacznie sie zmienił. Buggy stało się typowym amerykańskim pojazdem o bardzo prostej formie i konstrukcji porównywalnym popularnością do do Forda T w późniejszych latach. Powstało mnóstwo odmian Buggy charakeryzujących się przede wszystkim:bardzo  lekką, zazwyczaj wykonaną z drewna hikorowego konstrukcją rozworową,czterema szeroko rozstawionymi, równej wielkości kołami i wąską skrzynią. Buggy mogą być dwu, cztero i sześcioosobowe, z dachem składanym lub bez, najczęściej na  resorach poprzecznych, rzadziej, podłużnych.

czuby ze strusich piór, kity, pióropusze przypinane do naczółków lub nagrzbietników uprzęży

CAB - (ang.) pojazd dwukołowy, jednokonny, o zamkniętym dwuosobowym  pudle z kozłem stangreckim z tyłu. Cab wprowadzono w Anglii ok. roku 1836  jako Hansom-Cab i używany był powszechnie w dużych miastach do II- ej wojny jako dorożka.
 

 CURRICLE - (ang.), KARYKL powóz dwukołowy do powożenia przez właściciela, modny w 1 ćwierci XIX w., odpowiednik dzisiejszego samochodu sportowego. Oryginalność karykla polegała na zaprzęgu parzystym spiętym na nagrzbietnikach za pomocą specjalnego urządzenia.

Zdolność do paradnego, efektownego stępa i kłusa

Pojazd dla turystów rozkoszujących się widokami  jeziora podczas podróży dookoła np. jeziora Genewskiego

CHAR- A- BANCS – pol. SZARABAN: Nazwa pochodzi z j.francuskiego i oznacza po prostu: „Powóz z ławkami”. Termin  SZARABAN obejmuje wszystkie pojazdy do transportu osobowego z minimum dwoma ławkami dla pasażerów, najczęściej umieszczonymi w poprzek powozu.
 

 Naprostszy dwukołowy pojazd konny, szczególnie popularny we Francji i Anglii. Spotykana nazwa to jardiniere ( żardiniera).Wysoko posadowiona skrzynia może służyć zarówno do przewozu towarów jak i pasażerów. Rozwinięciem charrette jest dog cart, ktory powstał przez obniżenie skrzyni i dodanie przestrzeni zamkniętej dla zwierząt, stąd spotykana nazwa doc cart charrette.

 
CLARENCE – ( ang.) duża, czteroosobowa, przeszklona  coupe, bez rozwory.

Prywatny pojazd wzorowany na mail coachach, używany do wyjazdów na pikniki, na wyścigi konne, dawniej do opery. Powożony przez właściciela. Zaprzęgany w czwórkę koni. Wersja nieco lżejsza - park drag, cięższa do dalczych podróży road coach.

ohvorefoweijfwepjfwepoj
hfslijflsijfwljf
fjwlejfij
 

COUPÉ - (fr.) kareta miejska na dwie osoby, wprowadzona w roku 1838 przez lorda Broughama jako pojazd dżentelmeński. Konstrukcyjnie coupe jest „obciętą Berliną”, czyli  zamkniętym, dwuosobowym  pojazdem, powożonym z kozła. Coupe ze składanym siedzeniem dla dzieci nazywane jest Coupe ¾. Coupe d'orsay zawieszona jest na resorach "C"

Konie w zaprzęgu o tej samej maści oraz takim samym pokroju

Cylinder ( z niem.) - wysoki, sztywny kapelusz popielaty dla zawodnika i czarny z kokardą dla luzaków w stylu angielskim.

 Nazwa spotykana tylko w Polsce. Mały, lekki czterokołowy pojazd do samodzielnego powożenia z tlnym koziołkiem dla luzaka, służącego.Nazwa pojazdu pochodzi z gwary ukraińskiej
 

CZORTOPCHAJKA - (pol.) jeden z typów bryczki czterokołowej, lekkiej z koziołkiem tylnym

Obszerny luźny płaszcz, często z kapturem, podbity futrem lub futrzany, zakładany na zimowe okrycie wierzchnie do jazdy saniami lub otwartym pojazdem kołowym w zimie

Zabieg pielęgnacyjny polegający na przerzedzeniu owłosienia grzywy lub ogona.

sukienne lub płócienne okrycie nóg powożącego i pasażerów. W pojazdach sportowych derka jest obowiązkowa.

DEZOBLIŻANTKA - (fr.) patrz SOLITERKA kareta na jedną osobę, soliterka w czasach stanisławowskich

DILIGENCE - (fr.) francuska mała lekka kareta na podwoziu berliny z dwuosobowym pudłem zawieszonym na zwierzęcych kiszkach lub pasach ze skóry, zwana tez bastardą, używana do bardzo szybkiej jazdy XVIII w. Później nazwa rozciągnięta na pojazdy do dalekiego transportu pocztowo - osobowego.
 

DOKART, DOG CART - (ang.) DOS-A-DOS ( franc.) dwu lub czterokołowy lekki, otwarty pojazd  z pudłem – klatką do przewożenia psów na polowania, dla czterech osób siedzących do siebie plecami, wprowadzony w Anglii ok. 1800 roku. Charakterystyczną cechą tego pojazdu są duże koła. Zaprzęg w stylu angielskim.

DOKTORKA, DOKTORWAGEN, DOCTOR CHAISE : Typowy dla Szwajcarii i południowych Niemiec mały pojazd czterokołowy ze składanym dachem, używany przez wykonawców wolnych zawodów, zamożnych gospodarzy oraz lekarzy.
Odmiana z przekładanym wachlarzem przednim ( co umożliwiało powożenie z kozła) nosi nazwę Berner Chaise.
 

DORMEZA, DORMEUSE - (fr.) kareta podróżna przystosowana do spania.

DOROŻKA - (ros.) w Rosji mały powozik do komunikacji miejskiej, w Polsce pojazd do wynajęcia, rozpowszechniony w XIX i XX w. Nazwa przetrwała do naszych czasów zamiennie używana z określeniem fiakier.

DRAG – PRIVATE COACH – PARK DRAG - duży pojazd oparty na konstrukcji mail coacha, preferowany przez zamozne rodziny podczas formalnych okazji, jak np.: wyjazd do opery, ślub lub inne ceremonie, podczas których przyjazd eleganckim pojazdem podkreślał wysoki status społeczny właścicieli. Park drag jest lżejszą wersją road coacha - ekwiwalentem XIX wiecznej limuzyny. Pojazd był zaprzęgany w cztery dobrze skalibrowane konie, powożony z wyniesionego na poziom dachu kozła przez ubranego w liberię stangreta.
 
 
 

Metalowy element wieńca skrętnego w pojazdach osobowych w kształcie cyfy 3

zob. "trzykonny zaprzęg"

DUC - (fr.) komfortowy, elegancki, powóz damski spacerowy, często z kozłem tylnym dla służącego, z budą i dużym przednim wachlarzem (błotnikiem). Używany w XIX i XX wieku.

DYLIŻANS - (zapewne od fr. "pośpiech") dziewiętnastowieczny wieloosobowy pojazd podróżny zamknięty, używany przez organizację poczty w Europie, w Polsce zwany czasem „kurierką”, a w Królestwie Kongresowym „sztajnkelerką”.  Dyliżanse kursowały na dalekich trasach wg rozkładu jazdy, wymieniając konie na stacja przeprzęgowych.
 

 Dywdyk - ozdobny rodzaj czapraka, znacznie od niego większy, stosowany w orkiestrach na konie kotlistów. 

 Działon - najmniejsza jednostka artylerii złożona z działa z jaszczem i przodkami oraz z obsługi. 

EKWIPAŻ - (fr.) pojazd paradny z zaprzęgiem, w XIX w. elegancki powóz

FAETON- (ang.)  PHAETHON  bardzo lekki, otwarty pojazd . Nazwa pochodzi od greckiego boga Faetona syna Heliosa, któremu ojciec pozwolił prowadzić rydwan słoneczny.
Przednie, wyższe siedzenie często wyposażone jest w składaną budę. Tylne siedzenie przeznaczone jest dla luzaków (stajennych). Pojazd wprowadzony do użycia w Anglii pod koniec XVIII wieku.
Rozróżnia się trzy wielkości tego rodzaju pojazdów
1.tzw. „pocztowy” MAIL PHAETHON”( ang.) duży, na podwoziu rozworowym,
 2.”PÓŁ POCZTOWY”- „DEMI MAIL PHAETHON” na podwoziu sworzniowym, 
3.."STANHOPE PHAETHON" – najmniejszy, jedno lub dwukonny, na podwoziu bez rozwory z wejściem od tyłu; 
Występuje jeszcze kilka rodzajów faetonów, np:  STANHOPE PHAETON,PHAETON WAGONETTE, PARK PHAETON, SPIDER PHAETON
 
                                
 
 
              
 

Układać, by pięknie kark wyginały. Służyły do tego m.in fasulce ( dzisiaj zabronione)

 W niektórych uprzężach wyjazdowych specjalne wodze służące do ganaszowania koni i wyrównywania noszenia głów w zaprzęgach parokonnych. Fasulce w przodzie przypięte są do kiełzna, przewleczone przez pierścienie przepustowe wiszące na łańcuszkach lub rzemykach wpasowanych w nagłówek i przypięte w tyle do haka na nagrzbietniku. Istnieją wypinacze górnoszczękowe ( działające na górne szczęki) utrudniające galopowanie.

FIAKIER - (fr.)DOROŻKA (pol.) - pojazd do wynajęcia, wprowadzony po raz pierwszy w XVII w Paryżu. Biuro wynajmu znajdowało się w gospodzie pod św. Fiakriuszem. Nazwa ta w okresie późniejszym była używana zamiennie z dorożką.

Fiordingi - konie pochodzące od koników skandynawskich, wzrostu ok. 142 cm o idealnym charakterze i temperamencie, nadają się szczególnie do lekkiego transportu, maść zawsze bułana, rasa sprowadzona do Polski nie przyjęła się ze względu na maść

Jezdny powożący z konia

FURA – furmanka, wóz wykonany w całości z drewna używany głównie w rolnictwie do przewożenia płodów rolnych lub siana.
Połączenie przedniej pary kół z tylną (tzw. zworą) w postaci rozsuwanego drąga,umożliwiało zmianę długości fury w zależności od potrzeb.

FURGON -  Czterokołowy, resorowany, zamknięty pojazd do transportu towarów. Nadwozie bez okien, zazwyczaj nosiło napisy firmowe lub reklamowe.
 

GIG - (ang.) dwukołowy jednokonny pojazd o charakterze sportowym, używany w Anglii w XIX i XX w. Zaprzęg w stylu angielskim.
 

GUWERNERKA,  „Tonneau” ( fr.) dwukołowy pojazd o charakterze spacerowym do przewożenia dzieci, powożony przez najczęściej opiekunkę. Wejście z tyłu pojazdu, siedzenia równolegle do kierunku jazdy. Zaprzęg w stylu angielskim.
 

Metalowe duże guziki z emblematem w postaci koronek, herbów lub monogramów, wyrabiane w czterech rozmiarach,m.in. surdutowe, płaszczowe.
Dolny guzik liberyjny posiada herb rodziny von Lieres und Wilkau do której w latach 1840 -1945 należały Galowice.

Hackney - zachodnioeuropejska rasa koni o bardzo efektownym i energicznym kłusie, należy do najbardziej luksusowych, w Polsce sporadycznie hodowana przed II wojna światową; przewaga maści gniadej.

HACKNEY BOX WAGON - mały, jednokonny  pojazd z kanciastą skrzynką zawieszoną nad czterema równymi kołami ( często rowerowymi)

Hanowery - jedna z najszlachetniejszych ras wierzchowo - zaprzęgowych północno zachodnich Niemiec, wywarła pewien wpływ na hodowlęw płn. zach województwach Polski

HANSOM CAB jest rodzajem zaprzęgu skonstruowanym i opatentowanym w roku 1834 przez architekta Josepha Hansoma. Ten jednokonny pojazd miał zapewniać bezpieczeństwo podczas szybkiej jazdy i dobrze zachowywać się na zakrętach dzięki nisko położonemu środkowi ciężkości. Hansom cab zdobył popularność w dużych miastach Europy jako pojazd do wynajęcia, a po dodaniu mechanicznych taksometrów nazywano go Taxicab. Na środkowym zdjęciu pokazany jest bardzo rzadko spotykany otwarty hansom cab.

Rodzaj palcatu. Krótki, okuty na końcach pręt zakończony po jednej stronie najczęściej rogową wygiętą rączką, po drugiej batem. Inaczek bat forysia - knut.

bat forysia, rodzaj szpicruty

 Harcownik - kawalerzysta w luźnym szyku. 

HELA, GARA – duży wóz towarowy, często używany na terenie folwarków w zaborze pruskim.

HOLENDERKA – NIEDERLANDE – SJEES - typowy pojazd dla północnych Niemiec i Holandii. Na dwóch wysokich kołach wysoko zawieszona skrzynia dla dwóch osób posiada wypukły wachlarz przedni.

Charakterystyczne dla zaprzęgu podlaskiego  dyszelki w zaprzęgu jednokonnym, połączone użwami (wykonanymi zazwyczaj ze skóry surowcowej) z dugą i chomątem podlaskim

prymitywne, małe konie robocze, przydatne szczególnie w terenach górskich, rasa istniejąca w Polsce do dziś w woj. płd. - wsch.

IRLANDZKI POWÓZ WYJAZDOWY - IRISH  JAUNTING CAR – popularny w Irlandii pojazd na dwóch bardzo dużych kołach, z kozłem lub bez. Pasażerowie siedzą bokiem do kierunku jazdy z nogami zwieszonymi nad kołami.

JAGDWAGEN - (niem.) patrz POLOWIEC-  czterokołowy, wieloosobowy pojazd myśliwski niemiecki, otwarty, o kanciastej skrzyni z drabinką z tyłu na upolowaną zwierzynę

Wszelkiego rodzaju dzwonki używane w zaprzęgach zimowych, najczęściej zawieszane na szyi konia lub mocowane do nagrzbietnika. Jedynymi zaprzęgami kołowymi wyposażonymi w dzwonki były bałaguły, których uprzęże posiadały zamocowane  na szerokim skórzanym pasie: kuliste szeptuny, blaszane bałabony i drewniane kałatały

JASZCZ – dwukołowy wojskowy wóz z okuwaną skrzynią do przewożenia amunicji. W artylerii konnej jaszcz był podczepiany do przodka działa.

 Juk - siodło juczne służące do przewożenia na koniu ładunków, istniały np. juki pod ckm, amunicyjne, łączności, sanitarne, pionierskie. 

KALESZA - (fr.) bardzo wytworny pojazd czterokołowy, o łódkowatej płaskiej skrzyni nadwozia dla 4 osób, wyposażony w składaną budę, wysoki kozioł, a z tyłu w ławkę dla lokajów. Do I wojny światowej używany jako pojazd etykietalny, obecnie spotykany na dworach arystokratycznych. Kalesza w wersji bez kozła, powożona z koni przez forysiów nazywana jest ( zaprzęgiem a la Daumont); cztero lub sześciokonny zaprzęg w stylu angielskim.

Mosiężna, w lepszych pojazdach posrebrzana nakrętka u koła na końcówkę osi patentowej ( Collinge`a). Firmy powoźnicze grawerowały na nich swoje nazwy.

KARAWAN - (ang.) ciężki wóz transportowy, używany przez wędrownych kupców, skąd karawan pogrzebowy prawdopodobnie wziął swoją nazwę. Ciąg wozów na pogrzebie tworzył Karawanę (per.) Karawany pogrzebowe (ang. Hearse, Funeral Coaches, Horse-drawn hearse carriages)

KARETA - (wł.) wyjazdowy pojazd paradny, miejski lub podróżny, zawsze zamknięty, czterokołowy. Dwu lub czteroosobowy, najczęściej z kozłem stangreckim i lokajskim z tyłu. W XVII i XVIII w. kareta była zawieszona na pasach, w XIX na resorach eliptycznych (horyzontalnych)

KARIOLKA - (wł.) spacerowy powozik cztero lub dwukołowy, najczęściej na drewnianych resorach, modny szczególnie w 2 poł. XVIII i ćwierci XIX wieku w sferach dworskich.

KAROCA  (wł.) - bardzo bogato zdobiona kareta z XVII i XVIII wieku

duże konie do ciężkich karet, np: oldenburgi, lipicany, meklemburgi, duńskie

 Karwasze - skórzane obszycia spodni do jazdy konnej chroniące materiał spodni przed przetarciem. 

KAŁAMASZKA - XVII-wieczny, niewielki, otwarty pojazd zwykle jednokonny, z rzadka tylko dwukonny, o bardzo prostej budowie. Nie był wyposażony w resory i nie miał budy, która mogłaby ochronić pasażerów przed deszczem. Drewniane koła osadzone były na drewnianej początkowo osi, która w celu zmniejszenia oporów ciernych smarowana była mazią (jest to uboczny produkt powstający przy wytwarzaniu dziegciu, używany do smarowania nie tylko osi, ale też np. ruchomych elementów młynów, tartaków.) Nazwa pojazdu pochodzi z gwary białoruskiej i ukraińskiej. W wieku XVIII upowszechnił się także na Ukrainie, Litwie oraz w Polsce, gdzie był popularny wśród ubogiej szlachty. Z użycia wyszedł całkowicie pod koniec XIX wieku. Kałamaszka była pojazdem małym i lekkim, zatem dobrze spisywała się na bezdrożach. Określenie: "tam, gdzie kałamaszka nie przejedzie" było w owych czasach określeniem miejsca odciętego od świata.

KIBITKA (ros.)
1.szeroki kryty pojazd lub sanie, używany w Rosji.
2.Prymitywna, rosyjska karetka więzienna w typie furgonu, upamiętniona przewożeniem za czasów carskich polskich  zesłańców na Sybir.
 
 

w powozie schowek pod kozłem i pod tylnym siedzeniem

KISZKA - (pol.) długi staropolski pojazd dworski w rodzaju linijki o dwóch wzdłużnych ławkach, przeznaczony dla muzykantów

jedna z najstarszych ras na świecie, duże karosiery o majestatycznym chodzie, siwe lub kare

sposób zaplatania grzywy w bardzo krótkie, stojące warkoczyki zwane klockami

 Kuty element stalowy w kaształcie litery "U" na końcach gwintowany, służący do mocowania resorów w pojazdach konnych.

 KOCZ (od miejscowości Koćs nad Rabą na Węgrzech) pojazd podróżny, znany już w XVI wieku, popularny w Europie do XIX wieku. Był to pierwszy w Europie czterokołowy powóz, w którym oddzielono nadwozie od osi i zawieszono na pasach skórzanych lub łańcuchach, zastąpionych w okresie późniejszym metalowymi resorami. Od terminu kocz, wywodzą się: niem. kutsche, ang. coach, hiszp. coche
 

KOCZOBRYK - (pol.) pojazd podróżny, duża bryczka z drzwiczkami. Koczobryk znany był w XIX w., popularny wśród średniozamożnych

KOCZYK - (pol.) pojazd spacerowy lekki z budą lub bez, z drzwiczkami z boku, czterokołowy, przeważnie dwuosobowy
 

KOLASA - (ros.) prymitywny wóz transportowy o drewnianych osiach, znany powszechnie na Rusi i wschodnich terenach Polski od XVI-XIX wieku.

KOLASECZKA - (pol.) zabawka lub powozik dziecinny do zaprzęgu w kozy albo psy, modna w XVIII i XIX wieku

KOLASKA - (pol.) powóz lekki na podwoziu rozworowym, uniwersalny, popularny w Polsce w XVIII wiecznej

KOLEBKA - (pol.)  czterokołowy pojazd paradny rozpowszechniony wśród warstw wyższych w XV i XVI wieku. Jego charakterystycznym elementem było zawieszone na rzemiennych pasach lub łańcuchach pudło, w którym zasiadali podróżni. Pudła kolebek często ozdabiano np. zasłonami z drogich tkanin lub kobiercami.

Koń o dużych wymiarach wysokości i długości

Rasa koni pogrubionych z płd. - wsch. województw o cechach pozwalających na wszechstronne robocze użytkowanie

Konie zaprzeżone przy dyszlu

W zaprzęgu wielokonnym " w lejc" konie najbardziej wysunięte do przodu

mała populacja koni na północnej Warmii. Powstały z krzyżówek klaczy oszmiańskich i ogierów dole i fiordingów. Konie pospieszno - robocze maści gniadej, wilczatej, bułane j i myszatej

Konie wysyłane do ustalonych punktów na trasie podróży dla szybszej jazdy. Sposobem tym posługiwali sie ludzie bogaci do XVIII wieku do czasu zorganizowania na terenie Polski stałej sieci poczty konnej.

prymitywna rasa małych koni, przydatnych do prac w rolnictwie i ogrodnictwie o maści myszatej

 Koniowiąz - belka przed stajnią zaopatrzona w metalowe kółka służące do przywiązywania koni. 

 Koniowodny - żołnierz trzymający konie spieszonych jeźdźców lub prowadzący konie juczne. 

Prymitywna rasa koni z Podlasia

KOSZYK, niem Korbwagen: Lekki pojazd o dowolnym kształcie z nadwoziem wykonanym z plecionej wikliny.

 Koło składa się z piasty, szprych i obwodu. Piasta to obtoczony krótki okrąglak z dębu, jesionu, akacji lub innego twardego drewna z przewierconym otworem, w którym umieszczona jest tuleja (buksa) do osadzenia na czopie osi pojazdu. Na obwodzie piasty znajdują się promieniście rozłożone prostokątne gniazda na czopy szprych. Zwężone, zewnętrzne końce piasty wzmocnione są pierścieniami - opaskami piastowymi ( rychwy - dawn., zandkapy - niem.dawn.) Wewnętrzna część piasty okuta jest węższymi opaskami zwanymi tradynkami. Szprycha to obrobiony kawałek łupanego drewnia akcjowego lub jesionowego łączący piastę z obwodem koła. Szprychy osadzone są w piaście pod kątem nieco mniejszym niz 90 stopni w stosunku do osi, co powoduje tzw. szybistość koła. Obwód koła składa się z dzwon, których ilość jest dwa razy mniejsza od ilości szprych, aczkolwiek spotyka się także obwody wykonane z dwóch, a nawet z jednego wygiętego na gorąco i połączonego kawałka jesionu. Całość obwodu okuta jest żelazną obręczą ( sztabą gw.), na którą dla poprawienia komfortu jazdy może być nalana guma.W pojazdach osobowych stosuje się obwód żelazny z kształtownika w kształcie litery U ( rafka), do którego od wewnątrz przyśrubowane są żeliwne gniazda szprych tzw. buty. Na rafki naciągany jest ( dawniej kauczukowy) obecnie gumowy bandaż.

KUCHNIA POLOWA – dwu lub czterokołowy pojazd wojskowy wchodzący w skład taborów przystosowany do gotowania w warunkach polowych.

zob. stangret

 Kulbaka - zwyczajowe określenie siodła wojskowego, dawniej typ siodła. 

KURIERKA - (pol.) "steinkellerka", szybkowóz warszawski z czterdziestych lat XIX w., rodzaj dyliżansu.

zabieg operacyjny powszechny do lat 20-ych XX wieku, mający na celu skrócenie ogona konia blisko nasady, obecnie zabroniony

KWADRYGA (łac.) – w starożytności dwukołowy wyścigowy wóz zaprzęgany w cztery konie „w poręcz”,

czterokonny, starożytny zaprzęg " w poręcz"

Korpus konia bez kończyn.

element konstrukcyjny wozu towarowego służący do oparcia bocznych desek lub drabin

Rasa koni o bardzo szybkim i wydajnym kłusie.

LANDARA - (pol.) duża kareta podróżna czteroosobowa z ostatniej ćwierci XVIII w. Później słowo to nabrało zabarwienia uszczypliwego w odniesieniu do wszystkich dużych, ciężkich pojazdów.

LANDO SZKLONE  ( GLASSLANDAUER) - pojazd jak wyżej, lecz ściany przedniej części budy są przeszklone i umieszczone na zawiasach pozwalających na złożenie.

LANDOLET - (fr.) – małe LANDO - czterokołowy otwarty pojazd konny dla dwóch pasażerów. W odróżnieniu od lando ma jedno dwuosobowe siedzenie dla pasażerów skierowane w kierunku jazdy oraz mniejsze składane siedzenie dla dzieci. Bardzo często z przodu nadwozie posiada dwie lub jedną gięte kryształowe szyby. Tylna część dachu, pokryta skórą ma możliwość składania.
Landolet skonstruowano w XVIII wieku we Francji. Od początku używany głównie jako pojazd miejski. W XIX wieku pojawiły się landolety z dwoma rzędami siedzeń, tak jak w lando, zawsze jednak ze składaną budą otwierana do tyłu. Te pojazdy miały szyby proste.

LEGAJZÓWKA – prosty pojazd rozpowszechniony drugiej połowie XIX w. w Polsce, wyposażony zamiast metalowych resorów w podłużne, elastyczne oparte na osiach listwy,najczęściej jesionowe, na których położono pudło - wasąg.

Służbowy strój stangreta i luzaków

LINIJKA - (pol.) lekki, prosty pojazd czterokołowy z jednym długim siedzeniem tapicerowanym, opartym na osiach lub poprzecznych resorach. Na linijce siedziało się okrakiem lub bokiem. Charakterystyczny pojazd dla polskiej wsi XIX i XX wieku, najczęściej używany do objeżdżania pól przez ekonomów lub zarządców majątków. Na zdjęciu obok znajduje sie także linijka myśliwska ze zbiorów Muzeum w Łańcucie .

jedna z najstarszych ras kulturalnych, związana z monarchią austro - węgierską. Grubonose konie o krępej, silnej budowie, o efektownych ruchach i chodzie, używane zarówno pod siodłem jak i w zaprzęgu. maść przeważnie siwa, słynne z wiedeńskiej wyższej szkoły jazdy. W Polsce obecnie w zaniku.

ozdoby z okrągłych mosiężnych, błyszczących blach, nabijane na nakarczek i napierśnik szlei oraz na pas nośny dzwonka u uprzęży bałagulskiej i krakowskiej

Pomocnik stangreta lub zawodnika

 Luzak - jeździec prowadzący konie, a nie będący w szeregu, żołnierz opiekujący się koniem oficerskim. 

MAIL – COACH jest klasycznym pojazdem pocztowym. Zamknięta buda posiada z przodu i z tyłu skrzynie na pakunki. Miejsca dla pasażerów znajdują się: na koźle, ławce na dachu, na tylnej skrzyni bagażowej oraz w budzie. Najtańsze miejsca były na zewnatrz mail coacha. W zimie podczas śnieżycy zdarzało się, że pasażerowie siedzący na zewnątrz zamarzali.Mail Coache kursowały z dokładnością zegarka. Przed wjazdem do miejscowości pocztylion trąbką dawał sygnał informujący stację przeprzęgową o konieczności wyprowadzenia koni i błyskawicznej ich zmianie. Przypominało to wymianę opon w Formule I.
Przeciwieństwem komunikacji Mail Coachami w Anglii były Stage Coache. Kursowały na określonych trasach z dokładnością do kilku godzin. W tej komunikacji  powożący podchodził w zajeździe do swoich pasażerów i mówił: „w zasadzie jestem gotowy do jazdy, ale jeżeli ktoś chce wypić jeszcze jedną butelkę to śmiało”.

Maneż - patrz ujeżdżalnia

Barwa sierści grzywy, ogona i skóry konia

1. Maść kasztanowata (sierść żółtaworuda lub rudobrązowa, grzywa i ogon jaśniejsze lub w tym samym odcieniu, bez czarnego podpalania kończyn)
2. Maść gniada (sierść brązowa, od jasnej do brunatnej, prawie czarnej, czarne: grzywa, ogon i dolne odcinki kończyn)
3. Maść izabelowata ( żółtawa barwa sierści z jasnymi kończynami, jaśniejsze włosy grzywy i ogona; możliwe białe odmiany)
4. Maść bułana (żółtawa lub popielatobura barwa sierści z czarnymi kończynami, w grzywie i ogonie mieszanina włosów czarnych i maścistych, odmiany występują rzadko)
5. Maść kara (całkowicie czarna)
6. Maść srokata (umaszczenie złożone z plam białych i innej maści podstawowej; najczęściej są to duże, nieregularne plamy, które mogą obejmować grzywę i ogon oraz kopyta)
7. Maść tarantowata (na całkowicie lub częściowo białej sierści występują niewielkie owalne, ciemne, nieregularnie rozmieszczone maściste plamy)
8. Maść siwa (umaszczenie to występuje tylko wtedy, gdy jedno z rodziców było siwe); zwierzę siwieje z wiekiem, po urodzeniu ma którąś z maści podstawowych. Do czasu całkowitego osiwienia jego sierść składa się z włosów białych i maścistych
9. Maść biała (zwana też "albino"). Prawdziwy albinizm u koni nie występuje. Zwierzęta urodzone jako białe mają jasnobrązowe lub jasnoniebieskie oczy, różową niepigmentowaną skórę i jasne kopyta. Czerwone oczy, jak u prawdziwych albinosów, nie występują
10. Maść dereszowata charakteryzuje się wymieszaniem włosów białych i maścistych w proporcji ok. 1:1, przy czym głowa, szyja i kończyny mają przewagę włosów maścistych (gniadych, karych lub kasztanowatych), a tułów - białych. W odróżnieniu od maści siwej, dereszowata występuje od urodzenia.

maścisty - zaprzęg koni jednej maści, zaprzęg odmastny - konie o różnej maści

pochodzenia anglo - arabskiego, konie o cechach orientalnych, używane pod wierzch jak i do lekkich zaprzęgów ( również w sporcie). Rasa utworzona po II wojnie światowej.

meklemburska rasa - w XIV i XV wieku, duże konie rycerskie i kareciane. W Polsce do pierwszej ćw. XIX wieku rozpowszechnione jako konie zaprzęgowe do ciężkich karet

MILORD, MYLORD  - (ang.) najbardziej popularny powóz w 2 poł. XIX i w XX wieku, skonstruowany w Anglii w 1835 roku, dwuosobowy, z kozłem stangreckim i budą do składania, nisko osadzony na resorach eliptycznych. Liczne odmiany milorda przyjęły się jako dorożki. Często spotykany pojazd turystyczny w dzisiejszych miastach. Polski wolant jest milordem bez budy. 

Spodnia, szorstka strona wyprawionej skóry.

MOTYL - gig sportowy na wysokich kołach bez przedniego błotnika, znany w tej odmianie na kresach wschodnich

 Muszkieterki - rękawice skórzane z mankietami wprowadzone do umundurowania oficerów kawalerii w roku 1936. 

element uprzęży, kandekiel, przechodzący w poprzek grzbietu konia pas podtrzymujący pasy pociągowe lub postronki. Nagrzbietnik utrzymywany jest we właściwym położeniu przez podbrzusznik - popręg.

 Napierśnik - część siodła, rzemienie nie pozwalające zsunąć się siodłu do tyłu. 

wplatanie różnokolorowych wstążek w grzywy i ogony końskie

tylna część uprzęży, której celem jest hamowanie

NEJTYCZANKA   -  rodzaj czterokołowego, pojazdu konnego, często resorowanego, lekko podniesionego z tyłu. Nadwozie nejtyczanki było wyplatane, niekiedy posiadało budę. Na ziemiach polskich pojazd był używany na Kresach Wschodnich w XIX wieku i na początku XX wieku. Nazwa powozu pochodzi od niemieckiej nazwy miasta Neu-Titschein, które obecnie jest miastem czeskim znanym jako Nový Jičín, gdzie  pojazdy te  pojawiły się jako pierwsze. Prezentowane zdjęcie pochodzi z Muzeum Schustali w Koprivnicy.

Nasunięty na postronki od półszorków tunel skórzany, by zapobiec obcieraniu konia

Pręty żelazne łączące końce przedniej osi pojazdu z hołoblami celem ustawienia ich w odpowiednim do konia położeniu.

 Pręty żelazne łączące końce przednich osi lub orczycy stałej z dyszelkami lub hołoblami, celem ustawienia ich w odpowiednim położeniu do konia; najczęściej spotykane w zaprzęgu podlaskim.

część uprzęży chomątowej lub szorowej zakładana na łeb konia - kantar.

Oldenburgi - typowe karosiery o efektownych ruchach przy dużej masie ciała - rasa powstała z początkiem XVIII w. odgrała znaczącą w utworzeniu rasy śląskiej. Maść kara i skarogniada, rzadziej gniada.

kieszenie lub schowki na pistolety, stanowiące część wyposażenia rzędów końskich

OMNIBUS - (łac.) kryty, czterokołowy, wieloosobowy miejski pojazd komunikacyjny na 10-16 osób. W Paryżu OMINBUSY wprowadzono w XVIII w., a w Warszawie pojawiły się w 1822 roku. W hotelach oraz do celów prywatnych używano omnibusy mniejsze.6-8 osobowe.

Krótki drąg drewniany lub belka metalowa przymocowana do pojazdu, służąca do umocowania orczków. Orczyca może być stała lub ruchoma.

Krótkie drążki drewniane przymocowane do pojazdu służące do zakładania pasów pociągowych uprzęży

Owsiak - płócienny, parciany lub skórzany kiszkowaty worek na rezerwową porcję owsa, troczony do siodła. 

PARKOWIEC - (niem. PARKWAGEN) powóz bez budy czterokołowy, czteroosobowy o charakterze spacerowym, rozpowszechniony w XX wieku

zaprzęg dwu koni "w poręcz" ( zob.) - konie obok siebie lub w "lejc" ( zob.) konie jeden przed drugim, nosi nazwę tandem lub w szydło

 Używana w rymarstwie do szycia  pleciona ze szpagatu taśma.

kandekiel (niem.) nagrzbietnik

inaczej szmuklerz - rzemieślnik trudniący się wyrobem pasmanterii

ozdoby szmuklerskie, taśmy,pompony, frędzle do wykańczania tapicerki m.in. pojazdów konnych

PATELNIA - (pol.) nazwa używana na kresach wschodnich na określenie bryczki o płaskiej skrzyni - wasągu i szerokim, prawie kwadratowym siedzeniu dla 4 osób – dwóch par siedzących plecami do siebie

 Pałuba to starodawny pojazd ze szczelną osłoną osłoną od deszczu i wiatru. Wzmiankę o nim znajdujemy w opisie powozów królewskich Jadwigi i Jagiełły. Pałuby były to domki na kołach. plecione z łubu, wielkie obite materiałami, obwieszone kobiercami i poduszkami. Zaprzęgano do nich po kilkanaście koni i żeby pojazd nie przewrócił się na ówczesnych drogach, szli po bokach pachołkowie do podtrzymywania pałuby w razie potrzeby.

w potocznej mowie wóz lub sanie przykryte płócienną, brezentową plandeką rozciągniętą na kabłąkach

Pelham - kiełzno stanowiące połączenie wędzidła i munsztuka, jego zaletą jest łatwość obsługi. 

Perszerony - kościste, silne, wytrzymałe, lecz niezbyt masywne konie szczególnie przydatne do ciężkich dyliżansów i miejskich omnibusów. Rasa powstała we Francji w XVIII wieku w prowincji La Perche opodal Paryża.

pojazd zwany także śląską coupe, schlesiche Planwagen ( niem.) Najczęściej spotykany na terenie dawnego zaboru pruskiego, kryty pojazd używany przez zamożnych włościan, duchownych oraz jako pojazd fiakierski. Wszystkie siedzenia włącznie z siedzeniem powożącego są  równej wysokości i co jest rzadkością powożący siedzi pod dachem.

Pojazd zaprzęgowy zwany też zaprzęgiem – środek transportu, pojazd poruszający się na kołach (dwóch lub czterech) lub płozach (sanie) przy wykorzystywaniu siły zwierzęcia pociągowego, rzadziej człowieka (riksza). Zaprzęgiem, wykorzystującym siłę zwierzęcia kieruje przeważnie siedząc na tzw. koźle powożący (woźnica, dorożkarz).
Główne części składowe pojazdu to podwozie z kołami lub płozami stanowiące ostoje pojazdu oraz nadwozie.

POLOWIEC-  czterokołowy, wieloosobowy pojazd myśliwski niemiecki, otwarty, o kanciastej skrzyni z drabinką z tyłu na upolowaną zwierzynę.

skórzany, sznurkowy lub parciany pas przypinający(pod brzuchem) siodło do konia

 Szeroki pas zaopatrzony na końcach w sprzączki, podpinany pod brzuchem konia do przystułki nagrzbietnika. Funkcją popręgu jest utrzymywanie nagrzbietnika we właściwym położeniu.

 Potnik - filcowy lub płócienny podkład pod czaprak, wchłaniający pot konia. 

POWÓZ - (pol.) jeden z najstarszych terminów rodzimych o niejednoznacznym sensie, w XVI-XVIII wieku oznaczał  każdy pojazd elegancki, od XIX wieku powóz oznacza elegancki pojazd otwarty z ruchomą budą obecnie ogólna nazwa osobowego pojazdu konnego.

PÓŁKOSZEK - (pol.) wasąg pleciony z wikliny lub korzenia w języku potocznym - wózek o podwoziu plecionym z wikliny

Mały powozik w zaprzęgach rosyjskich

PRZODEK – (pol.) wojskowy pojazd dwukołowy, będący podporą ogona działa, stanowiący jego pół wozie z miejscem dla powożącego, w czasie marszu przewożący amunicję.

zaprzęganie dodatkowego konia lub koni do zaprzęgu jednokonnego lub parokonnego

 Pas, rzemień w końcowej części z dziurkami do przypinania sprzączki

 Ozdobne, metalowe plakiety i guzy przyszywane lub nitowane do uprzęży

 Puślisko - rzemień do połączenia strzemienia z siodłem. 

 Rabaty - wyłogi, ozdobne część przednia kurtek ułańskich (ułanek), odmiennego niż mundur koloru. 

zaprzęg trzykonny w szydło

Remont - młody koń wojskowy wymagający ujeżdżenia i przygotowania do służby.
 

ROCKAWAY: Pojazd o zamkniętym, przeszklonym nadwoziu. Typowe dla tego pojazdu jest wyprowadzenie dachu do przodu ponad siedzenie powożącego. Nazwa pochodzi od miejscowości w hrabstwie Nowy York. Na zdjęciu rokaway produkcji Schustala.

 Rogatywka - polska czapka wojskowa o charakterystycznym kształcie, w kawalerii na rogatywkach garnizonowych umieszczano barwne otoki odpowiadające swym kolorem barwie pułku

Rotmistrz - stopień w kawalerii, odpowiednik kapitana. 

RYDWAN -  w starożytności wóz bojowy lub tryumfalny w postaci niewielkiej platformy z osłoną z przodu i boków, przeznaczony dla jednej lub dwóch stojących osób, używany w celach bojowych lub polowań.Przez wiele wieków rydwany służyły jako wozy bojowe - obok woźnicy wsiadali do niego łucznicy lub wojownicy. Wozy bojowe były wyposażone w kosy, umieszczone po obu stronach osi kół i przy dyszlu. Najdłużej do walki używano rydwany na Wyspach Brytyjskich, o czym wspomina się np. przy okazji historii podboju Brytanii przez cesarza rzymskiego Klaudiusza (I w n.e.).
 W Rzymie rydwany  nie były wozami bojowymi, lecz pojazdami służącymi do polowań i wyścigów oraz pojazdami kurierskimi i reprezentacyjnymi. W wersji ozdobnej użytkowali je cesarze i królowie. W średniowieczu w republikach włoskich (lata 1000-1300) istniała specjalna odmiana rydwanu: carroccio. Był to prymitywny rydwan bojowy w formie prostokątnej platformy na pełnych, drewnianych kołach, zaprzężony w woły. Stanowił punkt dowodzenia, ołtarz polowy oraz stanowisko trębaczy - sygnalistów. O tym, jak wielkie znaczenie miało caroccio świadczy fakt, że w czasach pokoju przechowywanie go było zaszczytem przeznaczonym dla wybitnych obywateli, odznaczających się w pracach na rzecz republiki.

Okrągłe metalowe okucia na piastach kół

 Rząd na konia - uzda i siodło z pełnym wyposażeniem, w zależności od potrzeb umożliwiające jazdę konną, np. rząd wojskowy, sportowy. 

Sakwa - torba, przeważnie skórzana, przymocowana ( przytroczona) do siodła, na przedmioty wyposażenie jeźdźca i konia. Przy siodle symetrycznie umieszczano dwie sakwy. Saperka - łopatka noszona przy pasie, dawniej troczona przy siodle. 

 SANIE - pojazd na płozach używany  w celach  komunikacyjnych, transportowych, rozrywkowych lub reprezentacyjnych. Sanie vis a vis, sanie pałacowe, sanie zajdki, sanie coupe.
    
 
                                                           
                              
 

 SANIE SZLICHTADOWE – używane do zabaw dworskich, by pokazać ludowi bogactwo dworu i olśnić  poddanych; z często bardzo bogato zdobionymi rzeźbionymi, niekiedy złoconymi nadsaniami, bogatą tapicerką, używane na zabawach dworskich w XVII i XVIII wieku.

 Zakładana na cały grzbiet konia i głowę, dawniej wykonywana ręcznie szydełkiem siatka chroniąca przed ukąszeniami gzów.

 Usztywniona, górna część nagrzbietnika. Może mieć formę płaską lub wygiętą celem ochrony stosu pacierzowego konia i wówczas posiada dwie poduszki (wyściółki). W uach wyjazdowych siodełko jest usztywnione metalowym płaskownikiem, do którego wkręcane są klucze do prowadzenia lejc i hak wypinacza. W zaprzęgu roboczym jednokonnym na siodełku opiera się pas przezkonny podtrzymujący dyszelki ( hołoble).

  brek skeleton - lekki czterokołowy pojazd (ang. break) z ażurowym nadwoziem i wysoko wyniesionym kozłem, używany do nauki koni chodzenia w zaprzęgu (zajezdzania koni)

 Skok adiutancki - sposób siadania na konia, jeździec podchodzi do konia, chwyta lewą ręką grzywę lub siodło i rzutem prawej nogi wskakuje na siodło. 

duża szczotka na krótkim trzonku w kształcie chwostu z włosia ogona końskiego, służąca  do odkurzania pojazdu osobowego

ŚLĄSKA KARETA , PLAUKA,  PLEWAGA – typowy dla obszaru Wielkopolski oraz  Śląska (obejmującego kiedyś obszar od Cottbus - obecny Dolny Śląsk i Górny Śląsk) pojazd właścicielski. Sztywna buda kryta skórą, z kozłem umieszczonym pod dachem. Najczęściej konstrukcja rozworowa. Pojazd  zazwyczaj używany na wsiach  przez zamożniejszych gospodarzy i księży. W Wielkopolsce pojazd określany mianem budy lub plewagi.
Konstrukcją podobną jest amerykański Rockaway.

Sląskie konie - jedna z najcięższych odmian koni gorącokrwistych, obecnie jedyne w Polsce karosiery. Maść przeważnie kara i skarogniada.

 Drewniany element tworzący wraz z podymą wydłużony trójkąt posiadający na wierzchołku wpust dyszlowy

 Wykonany  płyciny drewnianej, blachy, rzadziej z siatki lub wikliny element łączący w saniach konnych przedną część płóz. Rolą śnieżnika jest ochrona osób jadących saniami przed wydostającym się spod kopyt konia śniegiem i lodem. W saniach wyjazdowych śnieżnik często jest ozdabiony malowidłem.

 
powóz czteroosobowy ze składaną budą, powstały w Anglii ok. 1870 roku

Sokólskie konie - rasa koni pogrubionych z woj. płn. wschodnich o cechach pozwalających na wszechstronno robocze użytkowanie. przed Ii wojną światową używane również w artylerii. Maść głównie kasztanowata

SOLITERKA - (łac.), désobligente (fr.) kareta mała na jedną osobę (zwłaszcza jak była to dama w szerokiej krynolinie) o podwoziu Berliny, modna w 2 poł. XVIII wieku

PAJĄK - (ang. Spider) patrz SPIDER, powóz  o ażurowej konstrukcji na czterech szeroko rozstawionych kołach do powożenia przez właściciela, z miejscem dla lokaja z tyłu, używany do spacerów lub imprez sportowych.

SPIDER (ang.), PAJĄK (pol.) , powóz o ażurowej konstrukcji na czterech szeroko rozstawionych kołach do powożenia przez właściciela, z miejscem dla lokaja z tyłu, używany do spacerów lub imprez sportowych.
 

Profesjonalny powożący zaprzęgiem osobowym z kozła

 Drewniany lub metalowy element konstrukcji sań konnych łączący płozy. Na stramach spoczywa nadsanie, czyli pudło sań.

ochraniacze, zazwyczaj skórzane osłaniające od wewnątrz staw pęcinowy konia

 Strzemię - metalowy element siodła wiszący na puślisku, służy do oparcia stopy jeźdźca.

SULKI - to dwukołowy, lekki wózek, ciągnięty przez kłusaka. Pierwsze sulki skonstruowano około 1893 roku w USA, jako środek transportu na farmach. Wózek był wykonany z drewna jesionowego, współcześnie  z aluminium i jest bardzo lekki. Woźnica siedzi z tyłu na dość wysuniętym siedzisku. Obecnie sulki można spotkać na zawodach. Wyścigi odbywają się na trzech dystansach: 1600, 2100 i 2650 m. Woźnica musi uważać, by kłusak nie przeszedł do galopu - jeżeli pokona w ten sposób 25 m, zostanie zdyskwalifikowany.

jednorzędowa, długa przed kolana kurtka liberyjna, przeważnie w ciemnych kolorach, w okresie jesienno zimowym był zastępowany dwurzędowym płaszczem

ozdobne zaczesanie sierści na zadzie konia w formie szachownicy

SZARABAN - (char-à-banc, fr.) rodzaj breku, pojazd wieloosobowy z siedzeniami w poprzek, używany na wycieczki i imprezy sportowe, towarzyskie w XIX i XX wieku

 Szarża - ostatnia faza natarcia w szyku konnym, wykonywana cwałem. 

 Kulisty dzwonek o różnej  używany w janczarach. 

zaprzęg trzech par "w lejc" - jedna za drugą. Gdy zaprzęg powożony jest z kozła, wówczas poszczególne pary nazywamy ( licząc od powozu): dyszlowa, średnia,lejcowa. Pary koni nazywamy: dyszlowa, lejcowa i forytarska

 metalowe ogniwo specjalnego kształtu, łączące pas naszelnika z napiersiem ( szkoblica napiersia), slużące do utworzenia pętli na pasie pociągowym celem założenia na orczyk

 zasadniczy element ciągnący w uprzęży szlejowej - szczególny rodzaj napierśnika o szerokości tej samej co nakarczek. Najprymitywniejsze szleje były wykonywane z partu lub surowcowej skóry.

Sztumskie konie - zimnokrwiste, do ciężkich prac polowych, używane głównie w rejonie Elbląga

 Sztyblety - trzewiki czarne lakierowane do spodni wieczorowych (szaserów). 

 Sztylpy - kamasze skórzane okrywające golenie, noszone do trzewików zamiast butów z cholewami. 

 Sztylpy - kamasze skórzane okrywające golenie, noszone do trzewików zamiast butów z cholewami. 

 Szwadron - jednostka taktyczna w kawalerii, składająca się z plutonów. 

 Szwoleżer - szeregowiec w pułkach szwoleżerów, które od pułków ułanów różniły się wyłącznie nazwą i umundurowaniem (okrągłe czapki zamiast rogatywek). 

 Szwoleżerka - potoczne określenie okrągłej garnizonowej czapki garnizonowej z barwnym otokiem noszonej w pułkach szwoleżerów. 

Nachylenie kół w stosunku do płaszczyzny obwodu, powodujące nieco stożkowaty kształt koła.

Parokonny zaprzęg w szydło

TARANTAS -  rodzaj dużej bryczki  wywodzącej się z Rosji o specyficznej budowie podwozia. Rolę resorów pełniły długie, elastyczne drągi ( legajzy) na których kładziono nadwozie. Popularny  także w Polsce w XIX i pocz. XX wieku. Był to pojazd typowo podróżny, uważany za wygodny z powodu leżących miejsc do spania i  części”barowej”, czterokołowy, z brezentową budą, Taki mały dom na kołach, zawierający wszystko co niezbędne w wielodniowej podróży.

 Temblak - skórzany lub ozdobny rzemień, zakończony chwastem przywiązany do rękojeści szabli, zakładany na przegub ręki jako zabezpieczenie przed zgubieniem broni. Rzemień na uchwycie lancy ułatwiający wożenie jej w marszu konnym. 

TILBURY - (ang.) lekki dwukołowy powóz spacerowy z budą lub bez, zawieszony na 7 resorach,do zaprzęgu pojedynczego, skonstruowany w Londynie ok. 1820 roku, stał się popularny w Italii i Portugalii. Zaprzęg w stylu angielskim

Trap - lekki pojazd sportowy lub myśliwski o dwóch jednakowych siedzeniach, z których tylne może być odwracane jak w dogcarcie, nadwozie skrzyniowe

worek do karmienia koni poza stajnią, zawieszany na głowie konia i podpinany do dyszla

 Troczenie - rozmieszczenie na koniu przy siodle elementów wyposażenie żołnierskiego. 

 Terlica - szkielet siodła wojskowego. 

 Wąski, cieńki rzemyk służący do troczenia lub szycia.

 Tybinki - część siodła, płaty skórzane przymocowane do terlicy, chroniące nogi jeźdźca i boki konia. 

Powszechnie spotykana na kresach Rzeczypospolitej prymitywna uprząż, której podstawowym elementem ciągnącym jest szleja będąca napierśnikiem. Napiersie i nakarczek  wykonane z partu lub kręconej skóry mają tę samą szerokość i współdziałają z postronkami pociągowymi.

Uprząż szorowa lub chomątowa do pojazdów osobowych, wykonana z blankowej skóry czarnej lub brązowej z okuciami niklowanymi, z mosiądzu alpaki lub miedzi, często z elementami ozdobnymi takimi jak: herby, inicjały, korony, rozety, lustra, pukle.

 Uwiąz – rzemień, sznur lub linka przypięty do ogłowia, zwinięty podczas jazdy lub zawiązany na szyi konia albo przytroczony do siodła, podczas postoju służący do przywiązywania konia lub jego prowadzenia

 Uzda - ogłowie konia wraz z wodzami, kiełznem i uwiązem. 

 Uździenica - rzemienie opinające głowę konia, składające się z dwóch policzków, naczółka, nachrapnika, podbródka, wiązadła, podgardla,wodzy 

Pętle z rzemienia surowcowego służące do połączenia hołobli z dugą w zaprzęgu podlaskim

 Ułanka - dawny typ kurtki kawaleryjskiej z rabatami. 

VICTORIA, WIKTORIA (łac.) nazwa wprowadzona przez Francuzów dla uhonorowania brytyjskiej królowej Viktorii. Pojazd elegancki, czterokołowy ze składaną budą, zazwyczaj ciemno lakierowany, ze zdejmowanym kozłem osadzonym na żelaznym szkielecie, zyskał ogromną popularność w całej Europie.

VIS-à-VIS (fr.) kareta  mieszcząca dwie osoby siedzące naprzeciw siebie, znana już w XVIII wieku. W XIX i XX wieku powóz czteroosobowy z siedzeniami dla pasażerów naprzeciwko siebie bez drzwiczek, czasem ze składanym dachem.

Dwukołowy reprezentacyjny pojazd spotykany tylko na kubie

 Wachmistrz - stopień w kawalerii, odpowiednik sierżanta. 

WAGONETKA, WAGONETTE (franc.) – czterokołowy pojazd zbliżony wyglądem do breka, lecz od niego lżejszy, ze skrzynią oraz często siedzeniami wzdłuż pojazdu i kozłem, czasem kryty rozkładaną budą.

WASĄG - (pol.) nadwozie wózka krakowskiego, w mowie potocznej czterokołowy wózek wyjazdowy wiejski o żebrowanym nadwoziu pokrytym półkoszkami, deskami lub partem.
 

Wasza - płaski kufer podróżny mocowany na dachu omnibusa, karety podróżnej - dormezy, dostosowany kształtem do krzywizny dachu.

 Wędzidło - łagodnie działające kiełzno. 

Wielkopolska rasa - ustanowiona w latach 60- tych, jedna z grupy ras koni pół krwi angielskiej. Powstała w zachodnich regionach naszego kraju. Szlachetny koń użytkowy, również w sporcie zaprzęgowym

 Wodze - rzemienie trzymane przez jeźdźca przymocowane do kiełzna, służące do powodowania koniem. 

WOLANT - (fr.) powóz typu milord bez budy, z jednym siedziskiem stałym i drugim zazwyczaj składanym, znany w XIX i XX wieku, nazwa najczęściej spotykana w Wielkopolsce. Zaprzęg dwukonny, uprzęże  szorowe, powożony przez stangreta.

WÓZEK biskupiański – charakterystyczny dla rejonu  Biskupizny ( Wielkopolska)  -czterokołowy pojazd włościński z wasągiem wiklinowym, wyglądem zbliżony do wasąga krakowskiego, lecz szerszy. Siedzenia zdejmowane, zawieszone na pasach.

W dawnych folwarkach lekki wózek do szybkiego, podręcznego zaprzęgu

Profesjonalny powożący zaprzęgiem towarowym

 Karabińczyk i pierścień lub dwa pierścienie połączone obrotowo celem zapobiegania skręcania się połączonych nimi pasów lub łańcuchów.

 
Długi pojazd używany na dworach w XVIII wieku, najczęściej używany przez orkiestry lub myśliwych.

 Zagon - działanie oddziału konnego na tyłach przeciwnika

 Zagon - działanie oddziału konnego na tyłach przeciwnika

Odmiana angielskiego stylu polegająca na powożeniu zaprzęgiem przez jezdnych forysiów w siodła

Pochodzi ze stylu rosyjskiego: chomąto daje się rozkładać, a po włożeniu na konia drewniane kleszczyny są u dołu związywane rzemiennym trokiem zwanym suponiem. Chomąto przy pomocy pętli z rzemienia surowcowego zwanych użwami jest połączone z hołoblami (dyszelkami) i dugą ( pałąk z drewna). Hołoble łączą się zawiasowo z progiem pojazdu i są usztywnione od zewnątrz odosami  (prętami metalowymi) nasadzonymi na końce czopów przednich osi.Całość: chomąto, duga i hołoble stanowią sztywny zestaw ciągnący.Część wstrzymująca i łącząca to natylnik, siodełko z popręgiem oraz wąski pas przezkonny okręcony wokół hołobli i podpięty pod brzuchem konia.Elementami wystroju są: fartuch chomąta z ozdobnym wykończeniem i puklami oraz siodełko czasami szyte trokiem z wykończeniem z mereżki. Duga bywa często malowana lub ozdobnie rzezana.

uprząż chomątowa pochodzenia polskiego - chomąto drewniane z kleszczynami zakończonym u góry " konikami" ( ozdobne zakończenie często w formie główki konia). W miejsce nagrzbietnika stosuje się pas przezkonny specjalnej konstrukcji, składający się z szerokiego pasa, spoczywającego na grzbiecie konia i podtrzymującego postronki lub pasy pociągowe przy pomocy szerokich wsuwek - ochraniaczy ( tzw. obladr) i podpinki pod brzuchem konia. Długi upinacz podogonia łączy chomąto z podogoniem, krzyżując się z pasem przezkonnym na grzbiecie. Ogłowie może stanowić robocza uździenica lub uzda w wersji wyjazdowej, najczęściej z okularami. Uprząż krakowska wykonywana bywa ze skóry blankowo - juchowej lub blankowej czarnej. Charakterystyczny wystrój stanowią ozdobne okucia: różnego rodzaju " koniki", pukle na pasie przezkonnym, duże klamry na obladrach, wisory z krążków lub kwadratów metalowych u podgardli i policzków, łańcuszki na naczółkach, czasami pukle na nachrapnikach lub metalowe wsuwki i zakończenia przystuł, czasami blendysze. Uprząż może krakowska może być przysytosowana do zaprzęgu jednokonnego z jednym dyszlem, do zaprzęgu jednokonnego z dyszelkami, do zaprzęgu parokonnego i do zaprzęgu czterokonnego " w lejc".

Uprząż ze specyficznie zbudowanym chomątem : metalowe kleszczyny, kiszka ściśle  przylegająca do szyi i łopatek konia, uzda zawsze z okularami uzbrojona w kiełzno munsztukowe. W stylu tym wyróżnia się dwa rodzaje munsztuków: ostry - buxton i łagodniejszy - liverpool. Na czuprynie konia pod naczółkiem przypięty jest do nagłówka wąski rzemień zakończony owalną patką w charakterze ozdoby, zwany niekiedy bawidełkiem. W uprzęży jednokonnej szczególnie rozbudowany jest nagrzbietnik z siodełkiem, służący do ścisłego połączenia z dyszelkami przy pomocy specjalnych metalowych klamer. Inną cechą charakterystyczną stylu angielskiego jest sposób zaczepiania pasów pociągowych, które z pominięciem orczyków są przypinane do grzybków orczycy stałej pojazdu, a wypadku pary lejcowej są przypinane do specjalnych haków zatrzaskowych na orczykach doprzęgowych. Uprząż zawsze ze skóry blankowej - czarnej lub koloru naturalnego; wystrój stanowią przede wszystkim okucia, chrakterystyczne dla każdej uprzęży wyjazdowej - sprzączki, klucze, haki fasulcowe, rozetki, łańcuszki na naczółkach i emblematy w postaci koronek, herbów i monogramów. Specjalną odmianą tego stylu jest uprząż stosowana do zaprzęgu tandemowego i randomowego, jeszcze inną odmianą uprząż przystosowana do powożenia z siodła - taki zaprzęg nosi nazwę " a la d'Aumont" - (od nazwiska wynalazcy), analogiczny zaprzęg parokonny nosi nazwę demi - daumont.

zgrzebło gumowe służy do czyszczenia konia, a zgrzebło blaszane służy do czyszczenia włosianej szczotki

żurnaliera- typ karety pocztowej, lekkiego dyliżansu, kurierka

Paseczki malowane  na elementach podwozia, kołach, nadwoziu lub nadsaniu. Na czarnym lakierze  malowano paseczki w kolorze kontrastującym,  na kolorowych wymalowaniach najczęściej czarne.

 Łęk – element łączący ławki, z którymi tworzy terlicę, czyli konstrukcję siodła. Wyróżniamy dwa łęki: przedni i tylny